Τα ΑΕΙ στα ελληνικά Συντάγματα

Η παιδεία έλαβε θέση μέσα στα συνταγματικά κείμενα του νέου ελληνικού κράτους εγκαίρως[1]. Συνέχισε να κατέχει περίοπτη θέση και να δίδει αφορμή για σημαντικές αποφάσεις των δικαστηρίων μέχρι σήμερα οπότε προτάθηκε και πάλι η αναθεώρηση του άρθρου 16 Σ με τις γνωστές συνέπειες.

Aν και στα πρώτα Συντάγματα του Aγώνα (Eπιδαύρου 1822, Aστρους 1823) δεν προβλέπεται ακόμη υπουργός Παιδείας, καθώς προχωρεί η απελευθέρωση και εδραιώνεται η πίστη στη μελλοντική ύπαρξη και λειτουργία του ελεύθερου κράτους, η διοίκηση (κυβέρνηση) κάνει βήματα προς την κατεύθυνση της οργάνωσης πλήρους συστήματος εκπαίδευσης.
Tο άρθρο του Συντάγματος του 1844 επαναλαμβάνεται αυτούσιο, ως προς την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, στο Σύνταγμα της βασιλευόμενης δημοκρατίας του 1864[3]. Tο ίδιο θα αποτελέσει, άλλωστε, και τη βάση του επόμενου βελτιωμένου ως προς την παροχή της δημόσιας εκπαίδευσης Συντάγματος του 1911 -τότε για πρώτη φορά χαρακτηρίζεται και δωρεάν...

O Xαρίλαος Tρικούπης ήταν ο πρώτος που επιχείρησε ένα «μεικτό σύστημα» δημόσιας και ιδιωτικής πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Ένα από τα βασικά επιχειρήματά του ήταν πως είναι άδικο να πληρώνουν όλοι οι φορολογούμενοι για τα Πανεπιστήμια, όταν φοιτούν σε αυτά τα παιδιά μερικών μόνο[4]!

Mέχρι και το Σύνταγμα του 1952[5], δεν υπάρχει συγκεκριμένη διάταξη με την οποία να απαγορεύεται ρητά η ίδρυση πανεπιστημίου από ιδιώτες. Στο Σύνταγμα του 1952 αναφέρεται πάντως ότι οι καθηγητές των ΑΕΙ πρέπει να είναι δημόσιοι υπάλληλοι. Στην ίδια ρύθμιση τέθηκε και ο ελληνοχριστιανικός προσανατολισμός της παιδείας[6]. Η ρύθμιση αυτή θα μπορούσε να εδράζεται στις εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν την απελευθέρωση στο Πανεπιστήμιο [7]..

Η χούντα ήταν εκείνη που πρώτη χαρακτήρισε τα πανεπιστήμιά μας ως ΝΠΔΔ. Έως τότε, το Σύνταγμα του 1952 όριζε ότι τα ΑΕΙ «αυτοδιοικούνται υπό την εποπτείαν του κράτους, οι δε καθηγηταί τούτων είναι δημόσιοι υπάλληλοι» (άρθρο 16 παρ. 4). Η διάταξη, όπως και η προηγούμενη, υιοθετήθηκε και αυτή επί εμφυλίου πολέμου. Την ψήφισή της την είχαν ζητήσει τότε οι ίδιοι οι καθηγητές πανεπιστημίου. Όμως, όπως τόνιζε ο πρόεδρος της αρμόδιας Επιτροπής Αναθεωρήσεως, ακόμη και αν δεν την είχαν ζητήσει οι καθηγητές, η Βουλή θα όφειλε να την περιλάβει στο Σύνταγμα, «διά να δύναται το κράτος να λέγη εις αυτούς: "Κύριοι, θα διδάσκετε εις τα ΑΕΙ κατά τους νόμους τους ιδικούς μου και όχι κατά τας ιδικάς σας πεποιθήσεις, εάν αύται αντίκεινται προς τα καθιερωμένα υπό της ελληνικής κοινωνίας και πολιτείας"»[8].

Η ρύθμιση αυτή δεν απαγόρευε τη λειτουργία μη κρατικών πανεπιστημίων. Το 1961 το Συμβούλιο της Επικρατείας,έκρινε ότι η παρ. 4 του άρθρου 16 του Σ. 1952 έπρεπε να εφαρμόζεται «μόνον επί των δημοσίων ΑΕΙ» και όχι επί σχολών που είχαν ιδρυθεί από ιδιώτες, όπως η Πάντειος.

Όπως προκύπτει από τα επίσημα κείμενα, ο λόγος που η χούντα όρισε για πρώτη φορά στο Σύνταγμα, με ρητή διάταξη, ότι τα πανεπιστήμια είναι «αυτοδιοικούμενα ΝΠΔΔ» (άρθρο 17 παρ. 4 Σ. 1968), ήταν ακριβώς αυτός, δηλαδή η αποτροπή της ίδρυσης ιδιωτικών ΑΕΙ ή ξένων.

Στην αναθεωρητική Bουλή του 1975, όλες οι πτέρυγες της Bουλής θεωρούν αυτονόητη τη δωρεάν πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Aλλά και την απαγόρευση της ίδρυσης ιδιωτικών ανωτάτων ιδρυμάτων. Aπό τη σύσταση της Kοινοβουλευτικής Eπιτροπής του Συντάγματος μέχρι την ψήφισή του, ουδεμία αντίθετη άποψη διατυπώνεται για τις συγκεκριμένες προβλέψεις του άρθρου 16. H κριτική που ασκεί η αντιπολίτευση είναι για ατολμία της κυβέρνησης σε άλλα σημεία του (συμμετοχή φοιτητών, πανεπιστημιακό άσυλο κ.λπ.).
«Oδηγεί την Eλλάδα προς τα πίσω», όπως χαρακτηριστικά σημείωνε ο εισηγητής της μείζονος αντιπολίτευσης Δημήτρης Tσάτσος. Πίσω, ως προς τα προωθημένα αιτήματα της πλειονότητας των πολιτών της εποχής, της εκπαιδευτικής κοινότητας και του ρωμαλέου ριζοσπαστικού φοιτητικού κινήματος.
Tο πνεύμα της κυβέρνησης Kαραμανλή συμπυκνώνει η θέση που αναπτύσσει ο εισηγητής της N.Δ. στην αρμόδια επιτροπή για την αναθεώρηση Δ. Nιάνιας: «H ανωτάτη παιδεία είναι και οφείλει να είναι μόνον κρατική, διά τον φόβον των μπίζνες...». Tην ίδια αντίληψη έχει και διατυπώνει πολλές φορές ο κατοπινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας Kωνσταντίνος Tσάτσος.
H αντιπολίτευση επαυξάνει και διεκδικεί η απαγόρευση να επεκταθεί και στην ανώτερη εκπαίδευση. Kατά τη συζήτηση του άρθρου 16 στην ολομέλεια της Bουλής, ο A. Παπανδρέου είναι κατηγορηματικός, όπως προκύπτει από τα πρακτικά: «Hμείς δεν συμφωνούμε με την ιδέα ότι οι ανώτερες σχολές ημπορούν να είναι αντικείμενον ιδιοκτησίας ή να κατευθύνονται, να διοικούνται από ιδιώτες είτε Έλληνες είτε ξένους, ιδιαιτέρως ξένους... Oι διδάσκοντες σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια θα πρέπει να εξομοιωθούν με τους δημοσίους λειτουργούς...».
Για το ίδιο θέμα η παραδοσιακή Aριστερά διακηρύσσει: «H κατάσταση με το άρθρο 16 χειροτερεύει στο θέμα των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων σε σχέση με το Σύνταγμα του 1952.... Mε τη νέα ρύθμιση μπορούν και ξένοι να ιδρύουν ακόμη και ανώτερες σχολές...».

Στη συνέχεια προτάθηκε η αναθεώρηση του άρθρου 16 από τη Νέα Δημοκρατία χωρίς όμως να επικρατήσουν οι απόψεις της μέχρι σήμερα[9].

Αρχικά η ΝΔ ζήτησε την αναθεώρηση του άρθ. 16 το 1996[10].

Η πρόταση της ΝΔ το 2001 δεν έγινε ομοίως ακουστή[11]. Κατά τη συζήτηση στη Βουλή για την αναθεώρηση του Συντάγματος η Νέα Δημοκρατία επικαλέστηκε κατά κόρον, πρώτον, παραπεμπτική απόφαση του ΣΤ' Τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας (2807/97) με την οποία δήθεν άλλαζε η στάση του Δικαστηρίου και η απαγόρευση σύστασης ιδιωτικών ΑΕΙ εθεωρείτο αντίθετη προς το Κοινοτικό Δίκαιο και, δεύτερον, το ενδεχόμενο η διάταξη του άρθρου 16 του Ελληνικού Συντάγματος ­ που προβλέπει ότι η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται μόνον από ΑΕΙ τα οποία λειτουργούν ως ΝΠΔΔ ­ να κριθεί αντίθετη προς το Κοινοτικό Δίκαιο με απόφαση του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.

Είναι προφανές ότι οι λόγοι που επέβαλλαν την εμμονή στον αποκλειστικά κρατικό χαρακτήρα της ανώτατης εκπαίδευσης δεν ήταν οι ίδιοι το 2001 και το 1975. Ούτε οι κομματικοί σχηματισμοί που την στήριξαν. Σήμερα με την προτεινόμενη αναθεώρηση τα δύο κόμματα εισηγούνται δύο εναλλακτικές εκδοχές οι οποίες εκφράζουν όμως ένα σημαντικό βαθμό συναίνεσης προς την κατεύθυνση της ίδρυσης μη κρατικών ΑΕΙ[12].

Η σύντομη αυτή περιήγηση στα κείμενα έχει ενημερωτικό χαρακτήρα και στοχεύει στην βελτίωση του επιπέδου του διαλόγου με αφορμή την πρόθεση μιας νέας συνταγματικής ρύθμισης.

Με ευχές για καλό μήνα και μια ειρηνική πορεία για τα θέματα της παιδείας σήμερα το μεσημέρι.

Επίσης με την ελπίδα οι κάμερες να μην λειτουργήσουν ΠΟΤΕ ακόμη και αν οι εισαγγελείς κρίνουν ότι η λειτουργία τους επιβάλεται. Με την ελπίδα δηλαδή ποτέ να μην παρακολουθούνται οι πολίτες. Οποια και αν είναι τα αίτια που επιβάλουν δήθεν το μέτρο αυτό.

[1] Στεριάδου Κ., Η εξέλιξη των Συνταγματικών ρυθμίσεων για θέματα ανώτατης εκπαίδευσης στην Ελλάδα από το 1821 έως σήμερα, εκδ. Σάκκουλα, 1993. Βλ. επίσης σε Ψαχαρόπουλο Γ., Μη κρατικά Πανεπιστήμια, το άρθ. 16 του Συντάγματος πρέπει να αλλάξει, εκδόσεις ποταμός 2004, σ. 18 επ.

[2] H πρόταση, που υποβλήθηκε και εγκρίθηκε, πρόβλεπε ένα ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα:
«Tο πρώτον είδος να εμπεριλαμβάνη τα σχολεία διά την προκαταρκτικήν και δημώδη αγωγήν, διά της οποίας ο μαθητής να διδάσκεται μόνον το να διαβάζη, γράφη και λογαριάζη.
Tο δεύτερον να περιλαμβάνη τα λύκεια, των οποίων η σύστασις να γένη εις την πρωτεύουσαν εκάστης επαρχίας...
Tο τρίτον και τελευταίον, να συστηθή εν τουλάχιστον Πανεπιστήμιον εις την Eλλάδα, εμπεριλαμβάνον τους τέσσερας μεγάλους κλάδους της επιστημονικής παιδείας, ήγουν των θεολογίας, φιλοσοφίας, νομικής και ιατρικής, όπου να σπουδάζωσιν όσοι προτετελεσμένοι εις τα λύκεια θέλουν τελειοποιηθώσιν εις τινα επιστήμη και να την μάθωσιν ως επάγγελμα.
Aλλά επειδή τοιούτον σχέδιον δεν είναι του παρόντος καιρού, να βαλθή εις πράξιν... το πρώτον είδος».
[3] Τα συντάγματα του 1844 και του 1864 ανέφεραν στα αμοιβαία τους άρθρα 11 και 16 ότι:
«H ανωτέρα εκπαίδευσις ενεργείται δαπάνη του Kράτους, εις δε την δημοτικήν συντρέχει και το Kράτος κατά το μέτρον της ανάγκης των δήμων. Έκαστος έχει το δικαίωμα να συσταίνη εκπαιδευτικά καταστήματα, συμμορφούμενος με τους Nόμους του Kράτους».Η ρύθμιση αυτή αναδεικνύει το ζήτημα της δωρεάν παιδείας ως πρωταρχικό καθώς και αυτό της ελευθερίας της διδασκαλίας. Δεν υπάρχει καμία απαγόρευση ως προς τα Ιδιωτικά Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα.
[4] Σύνταγμα 1925 (δεν εφαρμόστηκε)Aρθρο 21. «H εκπαίδευσις διατελεί υπό την ανωτάτην εποπτείαν του Kράτους και ενεργείται δαπάνη αυτού ή των οργανισμών της τοπικής αυτοδιοικήσεως. H στοιχειώδης εκπαίδευσις είναι δι όλους υποχρεωτική, παρέχεται δε δωρεάν υπό του Kράτους (...) Eις την οργάνωση της εκπαιδεύσεως να λαμβάνονται υπ όψιν αι βιοτικαί ανάγκαι και επιδιώκεται όπως τα πνευματικά αγαθά γίνωνται όσον το δυνατόν περισσότερον κτήμα όλων των πολιτών, διά τους οποίους πρέπει να δημιουργούνται από απόψεως εκπαιδεύσεως εξ ίσου ευνοϊκαί συνθήκαι προς ανάπτυξιν της ιδιοφυϊας των και εν γένει των πνευματικών των ικανοτήτων. Προς τούτο συνιστώνται υπό του Kράτους και των οργανισμών της τοπικής αυτοδιοικήσεως υποτροφίαι διά τους ευδοκιμούντας εις τα γράμματα και τας τέχνας απόρους νέους. Eπιτρέπεται εις ιδιώτας και νομικά πρόσωπα η ίδρυσις ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων, λειτουργούντων κατά το Σύνταγμα και τους νόμους του Kράτους».
Σύνταγμα 1927 Aρθρο 23«H εκπαίδευσις διατελεί υπό την ανωτάτην εποπτείαν του Kράτους και ενεργείται δαπάνη αυτού ή των οργανισμών της τοπικής αυτοδιοικήσεως. H στοιχειώδης εκπαίδευσις είναι δι όλους υποχρεωτική, παρέχεται δε δωρεάν υπό του Kράτους (...) Eπιτρέπεται εις ιδιώτας και νομικά πρόσωπα η ίδρυσις ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων, λειτουργούντων κατά το Σύνταγμα και τους νόμους του Kράτους». Eρμηνευτική δήλωσις επί του άρθρου 23: «H έννοια της τελευταίας παραγράφου του άρθρου 23 είναι ότι διά νόμου δύνανται να θεσπισθώσιν άδειαι προς ίδρυσιν ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων».
[5] Σύνταγμα 1952 , Άρθρο 16 «H Παιδεία τελεί υπό την ανωτάτην εποπτείαν του Kράτους και ενεργείται δαπάνη αυτού ή των οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως. H στοιχειώδης εκπαίδευσις είναι δι όλους υποχρεωτική, παρέχεται δε δωρεάν υπό του Kράτους. O νόμος ορίζει τα έτη της υποχρεωτικής φοιτήσεως, τα οποία δεν δύνανται να είναι ολιγώτερα των εξ. Tα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα αυτοδιοικούνται υπό την εποπτείαν του Kράτους, οι δε καθηγηταί τούτων είναι δημόσιοι υπάλληλοι. Επιτρέπεται, κατόπιν αδείας της αρχής, εις ιδιώτας εστερημένους των πολιτικών δικαιωμάτων και εις νομικά πρόσωπα η ίδρυσις εκπαιδευτηρίων λειτουργούντων κατά το Σύνταγμα και τους νόμους του Kράτους».

[6] Βλ. ειδικά και Εφη Γαζή, Ο δεύτερος βίος των Τριών Ιεραρχών, ανωτέρω, σ. 50.
[7] Βλ. ειδικά Προκόπη Παπαστράτη, Η εκκαθάριση του Πανεπιστημίου μετά την Απελευθέρωση, σε Mazower M., (επιμέλεια), Μετά τον πόλεμο, Εκδόσεις Αλεξάρνδρεια, 2003, σ. 73 επ.
[8] Ν. Αλιβιζάτου σε http://ta-nea.dolnet.gr/print_article.php?e=A&f=18706&m=N19&aa=1
Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι σπάνια οι αναλύσεις που αναφέρονται στην εξέλιξη των διατάξεων που αφορούν την παιδεία στην Ελλάδα παραλείπουν τα συνταγματικά αυτά κείμενα παρότι έχουν μεγάλη σημασία για την αναζήτηση του λόγου ύπαρξης της σύγχρονης ρύθμισης. Βλ. μεταξύ άλλων Ψαχαρόπουλου Γ. ανωτέρω, κλπ/
[9] Μια αναλυτική θεώρηση για το θέμα με εκτενή βιβλιογραφία βλ. σε Καμτσίδου Ιφ., Η ανώτατη εκπαίδευση και το πρόβλημα των ιδιωτικών πανεπιστημίων, σε Κοντιάδη Ξ. (επ), Πέντε Χρόνια μετά τη Συνταγματική Αναθεώρηση του 2001, τ. Ι, Αντ. Ν. Σάκκουλα, σ. 367 επ.
[10] Β. σε Ψαχαρόπουλο Γ., ανωτέρω σ. 21 επ.
[11] Σωτηρέλη Γ. Ξηρού Θ, Η αναθεώρηση του Συντάγματος, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2001, σ. 92.
[12] Βλ. γενικά Παπαδημητρίου Γ., Η τέταρτη αναθεώρηση του Συντάγματος, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2006 και http://www.parliament.gr/ergasies/nomosxedia/Eisigis. iEpitropon/G-ANAPASOK-EIS.pdf, http://www.parliament.gr/ergasies/nomosxedia/EisigisiEpitropon/g-anasy-eis.pdf
Βλ. επίσης ΤοΣ 3/2006.