Ιδιωτικά Πανεπιστήμια στην Ευρώπη

Με το σημείωμα αυτό ξεκινά μια πρώτη συζήτηση για το μεγάλο θέμα της ανώτατης εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Το΄ποστ αυτό έχει ιδίως πληροφοριακό χαρακτήρα.

Μορφές προσέγγισης της γνώσης υπάρχουν από την αρχαιότητα σε διάφορες μορφές που προαναγγέλλουν την μετέπειτα δημιουργία elites μέσω εκπαιδευτικών θεσμών. Ο ρόλος της θρησκείας η οποία συνδέθηκε με την ικανότητα ανάγνωσης και γραφής αλλά και ερμηνείας των κειμένων υπήρξε καταλυτικός. Οι Εβραίοι ραβίνοι υπήρξαν το πρότυπο της διαμόρφωσης του σύγχρονου διανοούμενου και ο χριστιανικός κλήρος στα πρότυπά του δημιούργησε τα πρώτα ιδρύματα γνώσης στα μοναστήρια: τα πρώτα πανεπιστήμια.

Ο κρατικός ή μη χαρακτήρας ήταν εκτός συζητήσεως στην αρχαιότητα όπου άνθισαν οι πρώτοι θεσμοί ανώτατης παιδείας. Η αρχαία Ακαδημία του Πλάτωνος δίδασκε τους μαθητές φιλοσοφία, μαθηματικά και γυμναστική στην Αθήνα. Και σε άλλες αρχαίες πόλεις όμως υπήρχαν ανάλογοι θεσμοί όπως η Κως (πατρίδα του Ιπποκράτη) όπου υπήρχε ιατρική σχολή ή η Ρόδος όπου υπήρχε σχολή φιλοσοφίας. Θεσμοί ανάλογοι με τα σύγχρονα πανεπιστήμια υπήρχαν επίσης στη Περσία και τον Ισλαμικό κόσμο ιδίως η Ακαδημία Gundishapur. Και στην αρχαία Κίνα συναντώνται εξάλλου θεσμοί ανώτατης εκπαίδευσης.

Ο διάλογος σήμερα για τα πανεπιστήμια δεν αφορά κάθε μηχανισμό επιμόρφωσης αλλά μόνον αυτούς που χορηγούν τίτλους σπουδών. Πανεπιστήμιο θεωρείται ο θεσμός ανώτατης εκπαίδευσης και έρευνας, ο οποίος χορηγεί ακαδημαϊκούς τίτλους όλων των επιπέδων. Ο όρος πανεπιστήμιο προέρχεται από μεταγραφή στην ελληνική του όρου universitas καθώς οι πρώτα μεσαιωνικά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια ήταν απλές ομάδες σκεπτομένων [1].
Σημαντικές διαφωνίες υπάρχουν πάντως για το ποια ήταν τα αρχαιότερα πανεπιστήμια του κόσμου. Αν θεωρηθεί ως πανεπιστήμιο απλώς ένας θεσμός ανώτατης εκπαίδευσης τότε η επιλογή είναι μεταξύ των πανεπιστημίων Takshashila, Nalanda and Al-Azhar αλλά αν συμπεριλάβουμε και την αρχική έννοια του όρου από τα λατινικά τότε θα πρέπει να θεωρηθεί ως το αρχαιότερο πανεπιστήμιο αυτό που ιδρύθηκε το 849 στην Κωσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ τον τρίτο, το πανεπιστήμιο της Magnaura[2]. Ακολούθησαν τα πανεπιστήμια του Σαλέρνο (9ος αιώνας), της Μπολόνια (1088) του Παρισιού (1100) το οποίο μετεξελίχθηκε στη Σορβόννη. Τα περισσότερα μεσαιωνικά πανεπιστήμια ήταν υπό την αιγίδα της Καθολικής Εκκλησίας.

Στην Καρολίγια περίοδο ο Καρλομάγνος ίδρυσε έναν τύπο Ακαδημίας ο οποίος ονομάσθηκε το σχολείο του παλατιού ή scola palatina, στο Aachen, πόλη και της σύγχρονης Γερμανίας. Ένα άλλο σχολείο που σήμερα ενσωματώνεται από την Brexgata University Academy, ιδρύθηκε το 798 από Καρολιγιανούς αρχηγούς κοντά στην Noyon, πόλη που σήμερα βρίσκεται στη Γαλλία. Από μια ευρεία οπτική οι μαθητές, αριστοκράτες και κληρικοί καθώς και ο ίδιος ο Καρλομάγνος έλαβαν αυτές τις πρωτοβουλίες για την αναπαραγωγή ενός συστήματος παιδείας ικανό να εκπαιδεύσει αριστοκράτες και τα τέκνα τους το οποίο υπήρξε ο προάγγελος των πανεπιστημίων της σύγχρονης Δυτικής Ευρώπης από τον 11ο αιώνα.
Το 12ο αιώνα η καθολική εκκλησία έγινε ένα των κυριώτερων πνευματικών και πολιτιστικών κέντρων διανόησης στον κόσμο. Η καθολική εκκλησία ανέλαβε τη διατήρηση των επιτευγμάτων του αρχαίου κόσμου που μέσω του αραβικού κόσμου επανήλθαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ξεκίνησαν λοιπόν οι lectiones magistralis στη διάρκεια των οποίων συζητείτο η φιλοσοφία του Αριστοτέλη.
Τα μαθήματα αυτά διαδόθηκαν στην Ευρώπη και η μεγάλη τους επιτυχία συνοδεύθηκε από την παπική βούλα. Στη Μπολόνια όπου και δημιουργήθηκε ένα από τα πρώτα τέτοια πανεπιστημιακά μορφώματα γεννήθηκε έτσι η Alma mater studiorum (η οποία είναι από το 2000, η επίσημη ονομασία του πανεπιστημίου της Μπολόνιας). Η παρουσία πολλών ξένων φοιτητών στη Μπολόνια οδήγησε στην δημιουργία μιας ένωσης η οποία ονομάσθηκε universitates, και ιδρύθηκε από τους φοιτητές για να προστατεύσει τα δικαιώματά τους. Πριν την ίδρυση του πανεπιστημίου της Μπολόνια υπήρχε στο Σαλέρνο η Ippocratica Schola medica salernitana, 50 περίπου έτη αρχαιότερη του πανεπιστημίου της Μπολόνια. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς το πανεπιστήμιο της Παβίας ήταν ακόμη παλαιότερο κατά 200 έτη. Το 1224 ιδρύθηκε το πανεπιστήμιο της Νάπολης από την επιθυμία του Φρειδερίκου του ΙΙ, και λίγο νωρίτερα το 1222 το πανεπιστήμιο της Πάδουας.

Είναι φανερό ότι από την πρώιμη περίοδο της δημιουργίας του πανεπιστημιακού φαινομένου το κόστος τους ανέλαβε ο κλήρος. Το κρατικό πανεπιστήμιο, αρχικά ως εθνικό και στη συνέχεια ως χρηματοδοτούμενο από το κράτος είναι πρόσφατο φαινόμενο. Το πρώτο εθνικό πανεπιστήμιο είναι αυτό της Πράγας[3]. Η σύνδεση των πανεπιστημίων με τα κράτη είναι φαινόμενο πρόσφατο ιστορικά.

Κρατικά πανεπιστήμια[4] είναι θεσμοί ανώτατης εκπαίδευσης χρηματοδοτούμενοι από κρατικούς πόρους και λειτουργούντες υπό δημόσιο ένδυμα. Τα περισσότερα πανεπιστήμια της Αυστραλίας, του Καναδά, της Γερμανίας, της Μεγάλης Βρετανίας και γενικά της Ευρώπης είναι κρατικά.
Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια[5] είναι θεσμοί διαδεδομένοι ιδίως στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία. Υπάρχουν κάποια στην Αυστραλία. Πολλά ιδιωτικά πανεπιστήμια ιδρύθηκαν από ιεραποστόλους στην Κίνα τα οποία καταργήθηκαν συνολικά το 1949. Ιστορικά τα σημαντικότερα πανεπιστήμια των ΗΠΑ ήταν ιδιωτικά μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται το Harvard University, το Yale University κλπ[6]
Μικρός είναι ο αριθμός των ιδιωτικών πανεπιστημίων στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες έχουν επιλέξει να κυριαρχεί στην τριτοβάθμια εκπαίδευση το μοντέλο των κρατικών πανεπιστημίων με κρατική χρηματοδότηση[7].
Εξαίρεση στον κανόνα προκαλείται από την λειτουργία ιδιωτικών θρησκευτικών ανώτατων ιδρυμάτων όπως το Pontifical Comillas University of Madrid (1890), το Καθολικό Ινστιτούτο του Παρισιού[8], το St Patrick's College, Maynooth που είναι το εθνικό κληρικό Σεμινάριο της παραδοσιακά καθολικής Ιρλανδίας που βρίσκεται στο Maynooth της Ιρλανδίας. Ιδιωτικό είναι και το πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα το δεύτερο αρχαιότερο πανεπιστήμιο της Ισπανίας και ένα από τα παλαιότερα της Ευρώπης[9], ενώ ιδιωτικά παραμένουν εν γένει τα καθολικά πανεπιστήμια [10].
Στη Ρώμη είναι γνωστό το Pontifical University of St. Thomas Aquinas (Pontificia Universita' San Tommaso d'Aquino), το οποίο είναι πανεπιστήμιο που ανήκει στην Αγία Εδρα. Το πανεπιστήμιο αυτό κατάγεται από το μεσαιωνικό Οίκο Σπουδών των Δομινικανών της Ρώμης.
Ιδιωτικό είναι και το πανεπιστήμιο Bilcent[11] στην Τουρκία ενώ τα περισσότερα τουρκικά πανεπιστήμια είναι κρατικά. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η Κύπρος η οποία έχει προσφέρει εγκατάσταση σε σημαντικό αριθμό ιδιωτικών θεσμών πανεπιστημιακής μορφής[12].
Εξαίρεση από τον κανόνα αυτόν αποτελεί η Πορτογαλία, στην οποία η ιδιωτική τριτοβάθμια εκπαίδευση αναπτύχθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια, με αποτέλεσμα σήμερα να καταλαμβάνει το 50% της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης που παρέχεται στη χώρα αυτή. Αντίθετα στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες τα ιδιωτικά πανεπιστήμια αποτελούν μειονότητα και οι νόμοι που τα διέπουν είναι αυστηροί ως προς τις προϋποθέσεις λειτουργίας τους ενώ ακολουθούν τα ίδια μοντέλα αξιολόγησης που ισχύουν και για τα κρατικά πανεπιστήμια. Παράλληλα αρκετά πανεπιστημιακά ιδρύματα ανήκουν στην Καθολική Εκκλησία, χωρίς απαραίτητα να λαμβάνουν κρατική επιχορήγηση.
H ύπαρξη ιδιωτικών πανεπιστημίων και σχολών στις χώρες της Ευρώπης συνδέεται κυρίως με την αυξανόμενη ζήτηση από την πλευρά των νέων για τριτοβάθμια εκπαίδευση και την περιορισμένη κρατική χρηματοδότηση. H περίπτωση της Πορτογαλίας, για παράδειγμα, είναι χαρακτηριστική, γιατί η έλλειψη πόρων για κρατική χρηματοδότηση σε συνδυασμό με την αυξανόμενη ζήτηση για τριτοβάθμια εκπαίδευση οδήγησε την κυβέρνηση της χώρας, τη δεκαετία του '90, να ανοίξει τον τομέα της ιδιωτικής εκπαίδευσης[13].

Ειδικότερα:

Στην Αγγλία δεν υπάρχουν ιδιωτικά πανεπιστήμια. Το μοναδικό ιδιωτικό πανεπιστήμιο είναι αυτό του Μπάκιγχαμ. Υπάρχουν όμως μια σειρά από ιδιωτικά ινστιτούτα τα οποία προσφέρουν μαθήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. H διαφορά των αγγλικών πανεπιστημίων με αυτά άλλων ευρωπαϊκών χωρών είναι ότι συνεργάζονται στενά με την αγορά, την τοπική αυτοδιοίκηση, εργοδοτικούς και συνδικαλιστικούς φορείς κτλ. σε ερευνητικές δραστηριότητες και αλλού, πράγμα που τους επιτρέπει να κερδίζουν αρκετά χρήματα, τις περισσότερες φορές πολύ περισσότερα από αυτά που τους δίνει το κράτος. Παράλληλα αρκετά μικρά πανεπιστήμια αναπτύσσουν δραστηριότητες με τη μέθοδο του franchising και εκτός αγγλικού εδάφους.
Στη Γαλλία το πανεπιστήμιο θεωρείται θεσμός δημόσιος, υπάρχουν ιδιωτικές σχολές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, τα λεγόμενα Grandes Ecoles, που εξειδικεύονται στους τομείς του εμπορίου (22 συνολικά) και του μάνατζμεντ (23 συνολικά). Παράλληλα η χώρα διαθέτει και πέντε ιδιωτικά καθολικά ιδρύματα.
H Ισπανία διαθέτει 50 κρατικά πανεπιστημιακά ιδρύματα και επίσημα αναγνωρισμένα από το κράτος 19 ιδιωτικά. Επειδή η Ισπανία είναι μια χώρα με παράδοση στην εκπαίδευση που παρέχεται από την πλευρά της Εκκλησίας, από τα 19 ιδιωτικά ιδρύματα τα επτά ανήκουν στην Καθολική Εκκλησία.
Μια χώρα με μεγάλη παράδοση στην κρατική εκπαίδευση είναι η Γερμανία. Με την ίδρυση το 1348 του πανεπιστημίου του Καρόλου στην περίοδο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ξεκίνησε μια μακρά πανεπιστημιακή παράδοση ενώ αρχαιότερο γερμανικό πανεπιστήμιο είναι αυτό της Χαιδελβέργης που ιδρύθηκε το 1386.
Ωστόσο στα 350 ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που διαθέτει η χώρα αυτή τα 86 ανήκουν στον ιδιωτικό τομέα. Ωστόσο, με εξαίρεση μόνο ένα ή δύο ιδρύματα, όλα έχουν πολύ μικρό μέγεθος και ειδικεύονται σε συγκεκριμένους τομείς. Επίσης υπάρχουν ακόμη 17 επαγγελματικές ακαδημίες (Berufsakademien) που δεν χρηματοδοτούνται από τις τοπικές κυβερνήσεις (Lander).
Σε 12 ιδιωτικά ιδρύματα έχουν τη δυνατότητα να σπουδάσουν οι νέοι στην Ιταλία και σε 51 κρατικά. Πανεπιστήμιο όμως διαθέτει και το Βατικανό.
Στη Σουηδία υπάρχουν τρία ιδιωτικά πανεπιστήμια και αρκετά ινστιτούτα τα οποία εξειδικεύονται σε τεχνολογικές και οικονομικές ειδικότητες.
H Αυστρία διαθέτει έξι ιδιωτικά πανεπιστήμια, τα οποία λειτουργούν από το 1999, εκ των οποίων το ένα είναι καθολικό.
Στη Δανία δεν υπάρχουν ιδιωτικά πανεπιστήμια.
Οκτώ πανεπιστήμια και 63 ινστιτούτα επαγγελματικής εκπαίδευσης που δεν λαμβάνουν κρατική επιδότηση διαθέτει η Ολλανδία.

Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, μετά την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, γνώρισαν μεγάλη άνθηση. Άπειρα ιδιωτικά ιδρύματα δημιουργήθηκαν στη Ρωσία, στη Ρουμανία, στη Βουλγαρία κ.α. Σήμερα όμως έχει αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση και αρκετά από αυτά κλείνουν λόγω χαμηλής ποιότητας της προσφερόμενης εκπαίδευσης.

Εντελώς διαφορετικό καθεστώς από αυτό των ευρωπαϊκών χωρών επικρατεί στην Αμερική, στην Αυστραλία, στη Νέα Ζηλανδία και στην Ιαπωνία. Στις περιοχές αυτές το ιδιοκτησιακό καθεστώς διαδραματίζει ελάχιστο ρόλο, αφού τα πανεπιστήμια, ακόμη και αν χρηματοδοτούνται από το κράτος, διοικούνται ως επιχειρήσεις με ανθρώπους από την αγορά εργασίας. Έτσι τα πανεπιστήμια στις συγκεκριμένες περιοχές δεν εξαρτούν τη βιωσιμότητά τους από την κρατική χρηματοδότηση, αφού κερδίζουν πολλαπλάσια από την ερευνητική τους δραστηριότητα.


[1] http://en.wikipedia.org/wiki/University

[2] University of Magnaura αναλυτικά βλ. http://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Constantinople
[3] Λε Γκοφ, Οι διανοούμενοι το Μεσαίωνα. Πιο πάνω σ. 219.

[4] Αναλυτικά βλ. http://en.wikipedia.org/wiki/Public_university

[5] Αναλυτικά βλ. http://en.wikipedia.org/wiki/Private_university

[6] Για μια συνολική εικόνα των πανεπιστημίων στον κόσμο βλ. ενδεικτικά την αναλυτική ιστοσελίδα του πανεπιστημίου της Bologna
http://www.unibo.it/Portale/Servizi+online/Universita+nel+mondo/Unimondo.htm

[7] Μουαμελετζή Ε., Η επίδραση του κοινοτικού δικαίου στη δημόσια και ιδιωτική εκπαίδευση στην Ελλάδα, Σάκκουλας Θεσσαλονίκη, 1996, Τροβά Ε., Η οργάνωση της ανώτατης εκπαίδευσης στις χώρες –μέλη της ΕΟΚ και τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, ΤοΣ 1990, σελ. 419επ., Τροβά E., Η παιδεία: επαγγελµατική κατάρτιση ή προσδοκία του ανέφικτου; Μια ευρωπαϊκή διελκυνστίνδα µε προοπτική, ΤοΣ 1997, σ. 25 επ.
[8] Institut Catholique de Paris or Catholic Institute of Paris is a private university. In France, though, the term university can only be used by State institutions of higher learning.
http://en.wikipedia.org/wiki/Institut_Catholique_de_Paris

[9] Ιδρύθηκε το 1218 από τον Αλφόνσο τον 9ο.

[10] Για τα καθολικά πανεπιστήμια της Ευρώπης βλ. γενικά http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Roman_Catholic_universities_and_colleges_in_Europe

[11] http://catalog.bilkent.edu.tr/current/general/history.html

[12] http://www.unibo.it/Portale/Servizi+online/Universita+nel+mondo/search.htm?searchInput=32&SearchType=UniversitiesByStateId&title=Europa%2b%253e%2bCipro

[13]Ebel, Arvold. Η ανώτατη εκπαίδευση στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα : Οδηγός σπουδών / επιμέλεια Arvold Ebel [και] Brigitte Mohr. - 4η έκδ. – Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1985. - 354σ. · 22εκ., Mohr, Brigitte. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. DAAD. Οδηγός σπουδών, Η τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα / Brigitte Mohr. - 6η έκδ. - Αθήνα , Ελευθερουδάκης, 1990. - 547σ. · 23εκ., Γιαγκουνίδης, Παναγιώτης. Η τεχνικοεπαγγελματική εκπαίδευση στην Ευρώπη: Η περίπτωση Ελλάδας και Γερμανίας / Παναγιώτης Γιαγκουνίδης. – Θεσσαλονίκη, Κυριακίδη, 2002. - 212σ. · 21εκ., Δενδρινού - Αντωνακάκη, Νίκη. Αποφάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Κοινότητος για την παιδεία / Νίκη Δενδρινού - Αντωνακάκη. - Αθήνα : Κέντρο Ευρωπαϊκής Εκπαιδεύσεως, 1986. - 65σ. · 24εκ.